آیه 2 سوره مائده

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لا الْهَدْيَ وَ لا الْقَلائِدَ وَ لا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ «2»

«1» مجمع البيان ج 2 ص 152.

«2» مجمع ج 2 ص 152- عياشى، جلد اوّل، صفحه 290، حديث 11.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 9

شأن نزول- از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت است كه‌ «1» حطم بن هند كندى نامش شريح بن ضيعه بود و به جهالت و سفاهت و بيباكى در عرب شهرتى تمام داشت خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله آمد و گفت: يا محمّد صلى اللّه عليه و آله امت را به چه چيز دعوت مى‌كنى؟ فرمود: به توحيد خدا و تصديق نبوت من و بر اقامه نماز و اداى زكات. حطم گفت: آنچه فرمودى مستحسن است، و لكن من از امناى خود مشورت كنم، اگر سخنان تو دلپذير بود دين تو را قبول كنم. حضرت پيش از آمدن او فرموده بود: امروز از ربيعه كسى خواهد آمد كه به زبان شيطان سخن گويد، كافر درآيد و غادر بيرون رود. و به روايت اشهر، صحابه خواستند وى را بكشند و مواشى را از او بستانند. حضرت فرمود: او محرم شد و هدى را به تقليد گرفته، اين عمل از شما لايق نباشد كه در حرم و ماه حرام متعرض او شويد و آتش نزاع و جدال را مشتعل سازيد. ايشان گفتند: يا رسول اللّه، ما در جاهليت، اين عمل بسيار مى‌كرديم؛ و در اين باب مبالغه نمودند آيه شريفه نازل شد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ‌:

حلال مدانيد و نشكنيد حرمت مناسك حج خداى را. به قولى مراد شعائر تمام فرائض است، و به قولى مراد دين خدا يعنى اسلام است، كقوله تعالى‌ «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ» اى دينه؛ و به قولى معالم حدود الهى كه از براى عباد محدود ساخته. وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ‌: و حلال مكنيد ماه حرام را به قتال و سبى در

«1» مجمع ج 2 ص 153- تفسير الدّر المنثور، جلد دوّم، صفحه 254.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 10

او. و اشهر حرم ماه رجب و ذو الحجه و ذو القعده و محرم است. وَ لَا الْهَدْيَ‌:

ايضا حلال منمائيد چيزى را كه اهداء كنند به خانه كعبه از شتر و گاو و گوسفند. وَ لَا الْقَلائِدَ: و ايضا حلال مكنيد شتران و چهارپايانى كه در گردن آنها قلاده‌ها باشد از پوست درختان حرم يا غير آن، تا معلوم شود كه هدى است و كسى تعرض به آن نرساند. (و عطف آن بر هدى يا آنكه هدى شامل اين هست به جهت اختصاص باشد چه آن اشراف از هدى است) و نزد بعضى‌ «1» مراد آنست كه در جاهليت يكديگر را غارت مى‌كردند. بدين جهت چون كسى اراده حج مى‌نمود، پاره چوب سمره در گردن افكندى تا علامت باشد كه به حج مى‌رود و كسى متعرض او نشود. در وقت مراجعت قلاده از موى به گردن كردى تا بدانند از حج مى‌آيد و اذيت به او نرسانند. حق تعالى اخبار فرمايد از اينكه حلال نيست بر شما قتل و سبى كنيد كسى را كه با او قلايد باشد كه علامت حج اوست. وَ لَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ‌: و ايضا نشكنيد حرمت قاصدان خانه محترم كعبه را كه عازم زيارت او باشند. يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ‌: طلب مى‌كنند اين قاصدان حرم زيادتى ثواب را از پروردگار خود، يا زيادتى روزى را به سبب تجارت اگر مؤمنانند، و كافران نمى‌طلبند مگر روزى را. وَ رِضْواناً: و ايضا طلب مى‌نمايند به حسن اعتقاد خود مؤمنان خشنودى خدا را، و كافران طلب آن كنند به گمان باطل خود يا طلب معيشت مى‌نمايند. در تبيان مى‌فرمايد: مراد از رضوان حج است. «2» از ابن زيد نقل است كه اين آيه در روز فتح مكه نازل شد وقتى كه بعضى مشركين قصد خانه كعبه كرده، به عمره اهلال نموده بودند. مسلمانان گفتند: يا رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله بگذار تا مانع اهل شرك شويم. حق تعالى ايشان را نهى فرمود از آن. «3» وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا:

و چون از احرام بيرون آئيد و محلّ شويد، پس شكار كنيد اگر خواهيد، اين اذنست در صيد بعد از زوال احرام. و لازم نمى‌آيد اراده اباحه اينجا آنكه امر بعد

«1» مراد قتاده است: مجمع البيان ج 2 ص 154.

«2» تفسير تبيان، جلد 3 صفحه 423.

«3» تفسير الدّرّ المنثور، جلد دوّم، صفحه 255.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 11

از نهى حرام دلالت بر اباحه كند مطلقا. مروى است روز فتح مكه مؤمنى را كه حليف ابو سفيان بود در عرفات بكشتند، خبر به رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله رسيد فرمود: لعنت خدا باد بر آنكه به كينه جاهليت كسى را بكشد. و آيه شريفه نازل شد: وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‌: و بايد بر آن ندارد و وادار نكند شما را عداوت جماعتى از كفار قريش كه باز داشتند شما را در حديبيه از طواف مسجد الحرام؛ و شدت بغض و عداوت ايشان شما را وادار نكند. أَنْ تَعْتَدُوا: اينكه تجاوز كنيد از حد و انتقام خواهيد و قصد اموال قاصدان حرم را نمائيد. و حضرت رسالت صلى اللّه عليه و آله در وقت نزول اين آيه فرمود: «احلّوا حلالها و حرّموا حرامها» يعنى حلال اين سوره حلال دانيد و حرام آن را حرام دانيد. وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌: و يارى و معاونت نمائيد يكديگر را بر نيكوئى كه آن عفو و اغفار و متابعت امر و مجانبت هوى است؛ و همچنين مساعدت كنيد بر تقوى كه آن پرهيز از معاصى و محرمات و منهيات است. وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ‌: و يارى و كمك نكنيد بر گناه و بدى و ترك فرمان الهى. و دشمن و انتقام و كينه جوئى يا اثم معصيتى است كه متعدى به غير نباشد. و عدوان گناهى است متعدى به غير. وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ‌: و بترسيد از خداى تعالى، بدرستى كه خداوند قهار سخت عقوبت است. پس انتقام او اشد باشد. يا ذات اقدس الهى شديد العقوبت است بر كسى كه از فرمان او تجاوز و تعدى كند چنانكه در دعا فرمايد: «و اشدّ المعاقبين فى موضع النّكال و النّقمة» «1» در امالى صدوق رحمه اللّه از جمله خطابات الهى به حضرت عيسى عليه السّلام مى‌فرمايد:

يا عيسى: «لا يغرّنّك المتمرّد علىّ بالعصيان، يأكل رزقى و يعبد غيرى ثمّ يدعونى عند الكرب فاجيبه ثمّ يرجع الى ما كان. افعلىّ يتمرّد ام لسخطى يتعرّض؟

فبى حلفت لاخذنّه اخذة ليس له منها منجأ و لا دونى ملجأ اين يهرب من سمائى و ارضى»؟ «2»

«1» قسمتى از دعاى افتتاح.

«2» امالى، مجلس 78، حديث اوّل.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 12

اى عيسى، مغرور نكند ترا سركشى كننده بر من به مخالفت اوامر من، كه مى‌خورد رزق مرا و عبادت كند غير مرا، پس مى‌خواند مرا نزد شدت و اجابت كنم او را پس برمى‌گردد به آنچه بوده، آيا بر من سركشى كند يا به سخط من تعرض نمايد؟ پس به ذات اقدس خودم قسم هر آينه بگيرم او را به عقوبت گرفتنى كه نيست براى او از آن عقوبت، نجات دهنده، و نه غير من پناهگاهى كجا فرار كند از آسمان و زمين.

تبصره- آيه شريفه‌ «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌» عموميت دارد نسبت به تمام مسلمين كه معاونت و مساعدت نمايند در امور بريه مانند: مجالس خيريه و احسان به مؤمنين و تعظيم شعائر الهى و تقويت اسلام و قرآن و شريعت و هر چه خير دينى و آخرتى در آن باشد و ايضا قوله‌ «وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» صريح است بر آنكه اعانت و كمك ننمايند بر آنچه مبتنى بر اثم و عدوان باشد از گناه و معاصى و خصومت و فسق و فجور و تأسيس مجالس كفر و زندقه و الحاد و تفريق بين مسلمانان و جعل قوانين غير مشروعه و غيره كه بسيار است؛ پس هر امر و مجلس خيرى كه شخص معدّ شود، شريك باشد در آن خير، از ثواب بهره‌ور شود؛ و بعكس هر محفل و امر شرّى را كه در انعقاد و فعل آن مشاركت نمايد، هر آينه مستوجب گردد مؤاخذه و عقوبت سخط و غضب خداوند قهّار را.

زيرا اين مطلب مسلّم باشد نزد محققين كه سبب و مباشر داخلند در فعل و عمل و مثاب يا معاقب خواهند بود.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لا الْهَدْيَ وَ لا الْقَلائِدَ وَ لا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ «2»

ترجمه‌

اى آنكسانيكه ايمان آورديد حلال نداريد شعارهاى خدا را و نه ماه حرام را و نه قربانى و نه قلاده‌ها را و نه قاصدان كعبه را كه مى‌طلبند فضل را از پروردگار خودشان و خوشنودى را و چون از احرام خارج شديد پس شكار كنيد و واندارد شما را دشمنى گروهى كه باز داشتند شما را از مسجد الحرام كه تعدى كنيد و كمك كنيد با يكديگر بر نيكى و پرهيزكارى و كمك نكنيد با يكديگر بر گناه و تعدى و بپرهيزيد از خدا همانا خداوند سخت عقوبت است.

تفسير

در مجمع از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه اين آيه در باره مردى از بنى ربيعه نازل شد كه نام او حطم بود و در منهج از حضرت امير (ع) نقل نموده كه‌

جلد 2 صفحه 169

حطم قبلا از محل خود بمدينه آمده بود و خدمت حضرت رسول (ص) رسيده بود و به اسلام دعوت شده بود و مهلت خواسته بود و شتران صدقه و ساير مواشى مدينه را غارت كرده با خود برده بود و چون سال بعد حضرت رسول (ص) عازم زيارت كعبه شد با اصحاب و بمنزل تنعيم رسيدند او را ديدند كه شتران صدقه را بقلاده كه علامت هديه كعبه بود آراسته و عازم بيت اللّه است اصحاب خواستند متعرض او شوند اين آيه نازل شد و شعار بمعنى آيت و علامت است و شعائر اللّه احكام دين خدا و آثار شريعت حقه است از مناسك حج و غيره كه بايد از آنها تعظيم و احترام نموده و در اقامه آنها سستى نكرد و هتك حرمت آنها را حلال و روا ندانست و همچنين بايد حرمت ماه حرام را نگهداشت و در آن ماه ابتدا بقتال با كفار ننمود و نيز نبايد متعرض گاو و شتر و گوسفندى شد كه برسم هديه براى قربانى حاجيان معمولا با خود ميبرند چه قلاده و گردن بند كه علامت قربانى است در گردن داشته باشد چه نداشته باشد چون معمول بود كه نعلى را كه در آن نماز خوانده بودند بگردن قربانى قلاده مينمودند تا معلوم شود كه برسم هديه براى كعبه ميبرند و نيز نبايد متعرض زوار بيت اللّه الحرام شد كه آن كعبه است و حرامش گفته‌اند براى آنكه احترام آن واجب است يا براى آنكه حرام شده است در آنجا افعالى كه در غير آنجا جائز است خواه مقصود آنها از حج فضل الهى باشد كه شامل آنها شود در دنيا مانند توسعه رزق بسبب تجارت و غيره به تبع حج و در آخرت به نعيم بهشتى فائز شوند و خواه مقصود آنها فقط خوشنودى و رضاى خداوند باشد كه بر هر تقدير بايد نفوس و اموال و اعراض آنها را محترم داشت و حرمت اصطياد كه در آيه قبل اشاره شد فقط مخصوص بحال احرام است و پس از فراغت از آن و بيرون آمدن از لباس احرام اصطياد جائز است و نبايد شدت بغض و عداوت با قومى براى عمل نامشروعيكه از آنها سر زده مانند منع آنها مسلمانانرا از حج در سالى وادار كند مسلمانان را كه تعدى نمايند بر آنها به انتقام كشيدن از آنها و اين اشاره است بقضيه حديبيّه كه پيغمبر (ص) و مسلمين عازم مكه بودند براى زيارت و كفار مانع شدند و بايد معاونت نمود بعفو و اغماض با كسانيكه در مقام عمل خير بر آمده و تقوى را شعار خود نموده‌اند شايد موفق شوند بآنكه خيرى از آنها صادر شود و نبايد معاونت نمود بر وقوع گناه و تعدى در خارج براى تشفّى قلب و انتقام اگر چه بجا باشد و بايد تقوى را شعار نموده از هواى نفس درگذشت و مخالفت با اوامر الهى ننمود

جلد 2 صفحه 170

همانا خداوند عقابش شديد و انتقامش اشد است ملاحظه فرمائيد با آنكه آنها كافر بودند و بر حسب ظاهر اعمالشان فاسد و واجد شرائط صحت و قبول نبوده و چنين سابقه بدى با مسلمانان داشتند براى آنكه بعقيده خودشان عازم عمل خيرى بودند چقدر خداوند بآنها اهميّت داده و جان و مالشان را براى احترام اين قصد يا احترام ماه حرام محترم داشته و اين نيست مگر براى آنكه هر عمل خيرى از هر عاملى اگر چه قابل نباشد قدر و قيمتى در عالم معنى دارد كه براى آنجهت محترم است چنانچه در اوائل تفسير سوره حمد بآن اشاره شد و اللّه اعلم ..

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه‌ِ وَ ‌لا‌ الشَّهرَ الحَرام‌َ وَ ‌لا‌ الهَدي‌َ وَ ‌لا‌ القَلائِدَ وَ ‌لا‌ آمِّين‌َ البَيت‌َ الحَرام‌َ يَبتَغُون‌َ فَضلاً مِن‌ رَبِّهِم‌ وَ رِضواناً وَ إِذا حَلَلتُم‌ فَاصطادُوا وَ لا يَجرِمَنَّكُم‌ شَنَآن‌ُ قَوم‌ٍ أَن‌ صَدُّوكُم‌ عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ أَن‌ تَعتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَي‌ البِرِّ وَ التَّقوي‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَي‌ الإِثم‌ِ وَ العُدوان‌ِ وَ اتَّقُوا اللّه‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ شَدِيدُ العِقاب‌ِ «2»

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورديد حلال‌ نكنيد شعائر خداوندي‌ ‌را‌ و نه‌ ماه‌ حرام‌ ‌را‌ و نه‌ قرباني‌ ‌را‌ و نه‌ تقليد حيواناتي‌ ‌که‌ ‌براي‌ هدي‌ ميبرند و نه‌ كساني‌ ‌که‌ قاصد

جلد 6 - صفحه 291

بيت‌ اللّه‌ الحرام‌ هستند ابتغاء فضل‌ ‌از‌ پروردگار ‌خود‌ و تحصيل‌ رضاي‌ ‌او‌ و زماني‌ ‌که‌ محل‌ شديد ‌يعني‌ ‌از‌ حد حرم‌ خارج‌ شديد صيد كنيد و وادار نكند ‌شما‌ ‌را‌ سرزنش‌هاي‌ قومي‌ ‌که‌ ‌شما‌ ‌را‌ مانع‌ شدند ‌از‌ دخول‌ مسجد الحرام‌ اينكه‌ تلافي‌ كنيد و معاونت‌ كنيد و كمك‌ دهيد بندگان‌ ‌خدا‌ ‌را‌ ‌بر‌ اعمال‌ ‌بر‌ و تقواي‌ ‌از‌ معاصي‌ و كمك‌ نكنيد ‌آنها‌ ‌را‌ ‌بر‌ معاصي‌ و تعديات‌ و ‌از‌ ‌خدا‌ بترسيد محققا سخت‌گير ‌است‌ ‌در‌ عقاب‌ و عذاب‌.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه‌ِ شعائر جمع‌ ‌است‌ بمعني‌ علامات‌ و نشانه‌هاي‌ خداوندي‌ ‌که‌ تعبير بشعائر دين‌ ميشود و ‌اگر‌ چه‌ مورد ‌آيه‌ مناسك‌ حج‌ ‌است‌ مثل‌: طواف‌، سعي‌، وقوف‌ عرفات‌، مشعر الحرام‌، رمي‌ جمرات‌، ذبح‌ حلق‌، بيتوته‌ بمعني‌، نماز طواف‌ و ساير مناسك‌ لكن‌ منافي‌ ‌با‌ عموم‌ نيست‌ و جمع‌ مضاف‌ افاده‌ عموم‌ ميكند، و مراد ‌از‌ ‌لا‌ تحلوا عدم‌ مراعات‌ حدود و عدم‌ اعتناء بآنها ‌است‌ مثل‌: نماز، روزه‌، خمس‌، زكاة، حج‌ بلكه‌ شعائر مذهبي‌ مثل‌ اقامه‌ عزا تشرف‌ بزيارات‌ ائمه‌ هدي‌ ‌در‌ مشاهد مشرفه‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ تماما شعائر اللّه‌ ‌است‌ ‌که‌ احلالش‌ عدم‌ مراعات‌ حدود و احكام‌ ‌آنها‌ ‌است‌.

وَ لَا الشَّهرَ الحَرام‌َ اشهر حرم‌: رجب‌، ذي‌ العقده‌، ذي‌ الحجه‌، محرم‌ ‌که‌ قتال‌ ‌با‌ مشركين‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ چهار ماه‌ حرام‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ابتداء بقتال‌ و اما ‌اگر‌ كفار مقاتله‌ كردند دفاع‌ ‌آنها‌ و مقاتله‌ ‌با‌ ‌آنها‌ مانعي‌ ندارد، و اختلاف‌ شد ‌بين‌ مفسرين‌ ‌که‌ مراد ‌از‌ شهر حرام‌ كدام‌ شهر ‌است‌ آيا رجب‌ ‌است‌ ‌ يا ‌ ذي‌ الحجه‌ و توهم‌ كردند ‌که‌ الف‌ و لام‌ الشهر عهد ‌است‌ لكن‌ الف‌ و لام‌ جنس‌ ‌است‌ و تمام‌ اشهر حرم‌ ‌را‌ شامل‌ ميشود، و نيز گفتند ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ نسخ‌ ‌شده‌ بآيه‌ فَاقتُلُوا المُشرِكِين‌َ حَيث‌ُ وَجَدتُمُوهُم‌ نساء ‌آيه‌ 89، و ‌آيه‌ فَلا يَقرَبُوا المَسجِدَ الحَرام‌َ بَعدَ عامِهِم‌ هذا توبه‌ ‌آيه‌ 28، و امثال‌ اينها لكن‌ ‌اينکه‌ توهم‌ ‌هم‌ فاسد ‌است‌: اولا ‌بر‌ فرض‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ آيات‌ اطلاق‌ داشته‌ ‌باشد‌ مثل‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ و آيات‌ ديگر مثل‌ فَإِذَا انسَلَخ‌َ الأَشهُرُ الحُرُم‌ُ فَاقتُلُوا المُشرِكِين‌َ

جلد 6 - صفحه 292

حَيث‌ُ وَجَدتُمُوهُم‌ توبه‌ ‌آيه‌ 5 تقييد ميشود و تعارض‌ تبايني‌ ندارد.

و ثانيا اصلا ‌آيه‌ اطلاق‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ جهة ‌که‌ اطلاق‌ زماني‌ ‌باشد‌ ندارد و ‌در‌ مقام‌ بيان‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ نيست‌.

و ثالثا ‌اينکه‌ دعوي‌ منافيست‌ ‌با‌ خبري‌ ‌که‌ قبلا ‌از‌ امير المؤمنين‌ (ع‌) نقل‌ كرديم‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ سوره‌ هيچ‌ ‌آيه‌ ‌از‌ ‌آن‌ نسخ‌ نشده‌.

و رابعا ‌اينکه‌ سوره‌ ‌بعد‌ ‌از‌ سوره‌ نساء و توبه‌ نازل‌ ‌شده‌ و ناسخ‌ بايد ‌بعد‌ ‌از‌ منسوخ‌ ‌باشد‌ نه‌ قبل‌.

وَ لَا الهَدي‌َ ‌آن‌ گوسفندي‌ ‌که‌ ‌با‌ گاو ‌ يا ‌ شتر ‌براي‌ قرباني‌ ‌در‌ مني‌ روز عيد معين‌ ميكنند حرام‌ ‌است‌ تصرف‌ ‌در‌ ‌آن‌ و بيع‌ و شراء و ذبح‌ و اكل‌ ‌آن‌ حَتّي‌ يَبلُغ‌َ الهَدي‌ُ مَحِلَّه‌ُ بقره‌ ‌آيه‌ 196.

وَ لَا القَلائِدَ اختلاف‌ شد ‌بين‌ مفسرين‌ ‌در‌ مراد ‌از‌ قلائد و عدم‌ احلال‌ ‌آن‌ ‌بر‌ اقوالي‌ و لكن‌ ظاهر اينست‌ ‌که‌ ‌در‌ حج‌ قران‌ هدي‌ ‌را‌ تقليد ميكنند ‌به‌ نعلي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌او‌ نماز ميكنند و ‌اينکه‌ هدي‌ حرام‌ ‌است‌ خوردن‌ ‌آن‌ ‌ يا ‌ فروختن‌ ‌ يا ‌ ساير تصرفات‌ چنانچه‌ ميفرمايد وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَكُم‌ حَتّي‌ يَبلُغ‌َ الهَدي‌ُ مَحِلَّه‌ُ بقره‌ ‌آيه‌ 196، و ‌در‌ مجمع‌ البحرين‌

يقلدها بنعل‌ ‌قد‌ ‌صلي‌ ‌فيه‌ ‌کما‌ ‌في‌ الحديث‌

و ‌از‌ همين‌ باب‌ ‌است‌ تقليد ‌يعني‌ گردن‌ گرفتن‌ قول‌ مجتهد بدون‌ مطالبه‌ دليل‌، و ‌از‌ همين‌ باب‌ ‌است‌ قلاده‌ ‌که‌ بگردن‌ زن‌ ‌که‌ گردن‌ بند ميگويند ‌ يا ‌ حيوانات‌ مياندازند (و

‌في‌ الحديث‌ الخلافه‌ قلدها ‌رسول‌ اللّه‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ عليا)

مجمع‌ البحرين‌، ‌يعني‌ الزام‌ فرمود امر خلافت‌ ‌را‌ بعلي‌ ‌عليه‌ السّلام‌، و ‌در‌ باب‌ جهاد دارد

السيف‌ مقاليد الجنة و النار

‌يعني‌ ‌اگر‌ ‌در‌ راه‌ حق‌ ‌باشد‌ كليد بهشت‌ ‌است‌ و ‌اگر‌ ‌در‌ راه‌ باطل‌ ‌باشد‌ كليد آتش‌ ‌است‌.

(اشكال‌ و دفع‌)

اما اشكال‌ ‌به‌ اينكه‌ جمله‌ اولي‌ شامل‌ ‌اينکه‌ جمله‌ ‌بود‌ زيرا اينهم‌ ‌از‌ مناسك‌ و جزو

جلد 6 - صفحه 293

شعائر ‌است‌، اما جواب‌ اينكه‌ جمله‌ اولي‌ راجع‌ بخود شخص‌ ‌است‌ ‌که‌ مشاعر اللّه‌ ‌را‌ مراعات‌ كنيد و ‌اينکه‌ جمله‌ راجع‌ باينست‌ ‌که‌ ديگران‌ ‌که‌ هدي‌ ‌را‌ تقليد ميكنند ‌بر‌ ‌شما‌ حلال‌ نيست‌ ‌در‌ ‌او‌ تصرف‌ كنيد و حلال‌ بدانيد.

وَ لَا آمِّين‌َ البَيت‌َ الحَرام‌َ ‌يعني‌ قاصدين‌ بيت‌ الحرام‌ كساني‌ ‌که‌ قصد تشرف‌ حج‌ دارند ‌آنها‌ ‌را‌ مانع‌ نشويد و جلوگيري‌ نكنيد سواي‌ اينكه‌ مسلم‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ كافر چون‌ قتال‌ ‌با‌ كفار ‌هم‌ ‌در‌ اشهر حرم‌ حرام‌ ‌است‌ چنانچه‌ گذشت‌.

يَبتَغُون‌َ فَضلًا مِن‌ رَبِّهِم‌ وَ رِضواناً كسي‌ ‌که‌ تشرف‌ پيدا ميكند بحج‌ ‌براي‌ درك‌ ثواب‌ و تحصيل‌ رضاي‌ پروردگار ‌است‌ ‌اگر‌ مسلم‌ ‌باشد‌ ‌که‌ واضح‌ ‌است‌ و ‌اگر‌ كافر ‌باشد‌ ‌بر‌ حسب‌ عقيده‌ فاسد ‌خود‌ ‌هم‌ مقصودش‌ اينست‌، و ‌اينکه‌ جمله‌ اشاره‌ باين‌ ‌است‌ كساني‌ ‌که‌ قصد بيت‌ اللّه‌ الحرام‌ ‌را‌ دارند نه‌ ‌براي‌ حج‌ بلكه‌ ‌براي‌ فساد ‌ يا ‌ مقاتله‌ ‌با‌ مسلمين‌ ‌ يا ‌ خراب‌ كردن‌ بيت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بايد جلوگيري‌ كرد و ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ نمود و ‌لو‌ ‌در‌ اشهر حرم‌ ‌باشد‌.

وَ إِذا حَلَلتُم‌ فَاصطادُوا زماني‌ ‌که‌ محل‌ شديد و ‌از‌ حد حرم‌ خارج‌ شديد صيد كنيد ‌يعني‌ حلال‌ ‌است‌ و مرخصيد نه‌ اينكه‌ واجب‌ ‌باشد‌ صيد زيرا امر عقيب‌ حذر مفيد اباحه‌ ‌است‌ چون‌ محرمات‌ احرام‌ ‌بعد‌ ‌از‌ حلق‌ ‌در‌ مني‌ و تقصير حلال‌ ميشود مگر سه‌ چيز: طيب‌، نساء و صيد. ‌بعد‌ ‌از‌ طواف‌ حج‌ و نماز ‌آن‌ طيب‌ حلال‌ ميشود و ‌بعد‌ ‌از‌ طواف‌ نساء و نماز ‌آن‌ نساء حلال‌ ميشود و صيد بحرمت‌ باقي‌ ‌است‌ ‌تا‌ ‌از‌ حد حرم‌ خارج‌ شود بتفصيلي‌ ‌که‌ ‌در‌ مناسك‌ مذكور ‌است‌.

وَ لا يَجرِمَنَّكُم‌ شَنَآن‌ُ قَوم‌ٍ ‌لا‌ يجرمنكم‌ ‌يعني‌ ‌لا‌ يحملنكم‌ وادار نكند ‌شما‌ ‌را‌ شنئان‌ بمعني‌ بغضاء قوم‌ أَن‌ صَدُّوكُم‌ عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ أَن‌ تَعتَدُوا نظر ‌به‌ اينكه‌ مشركين‌ جلوگيري‌ كردند و مانع‌ شدند ‌در‌ حديبيه‌ ‌که‌ پيغمبر و اصحابش‌ ‌براي‌ حج‌ داخل‌ مكه‌ شوند خداوند ميفرمايد ‌شما‌ مسلمين‌ ‌در‌ مقام‌ تلافي‌ ‌بر‌ نيائيد و مانع‌ و صد

جلد 6 - صفحه 294

‌بر‌ ‌آنها‌ نشويد و بغضاء و عداوت‌ ‌آنها‌ ‌شما‌ ‌را‌ وادار نكند باين‌ امر.

وَ تَعاوَنُوا عَلَي‌ البِرِّ وَ التَّقوي‌ اعانت‌ ايجاد مقدمات‌ قريب‌ بفعل‌ صادر ‌از‌ ‌غير‌ ‌است‌ مثلا دست‌ كوري‌ ‌را‌ گرفتن‌ ‌براي‌ رفتن‌ بمسجد ‌ يا ‌ اسلحه‌ و مراكب‌ دادن‌ بدست‌ مجاهدين‌، و ‌بر‌ تمام‌ خوبيها ‌را‌ شامل‌ ‌است‌ ‌از‌ اعمال‌ خير چه‌ واجبات‌ ‌باشد‌ و چه‌ مستحبات‌ بامر معروف‌ و هدايت‌ و ارشاد و دلالت‌ و ايصال‌ و بذل‌ مال‌ و قوي‌ ‌در‌ راه‌ خير.

و تقوي‌ پرهيز ‌از‌ معاصي‌ ‌است‌ و اعانت‌ ‌بر‌ تقوي‌ جلوگيري‌ ‌از‌ ارتكاب‌ معاصي‌ ‌است‌ ‌از‌ ديگران‌ بنهي‌ ‌از‌ منكر و سلب‌ مقدماتي‌ ‌که‌ موجب‌ شود عدم‌ صدور معصيت‌ ‌از‌ ‌غير‌، و اعانت‌ ‌بر‌ ‌بر‌ و تقوي‌ علاوه‌ ‌بر‌ اينكه‌ ‌خود‌ اعانت‌ ‌بر‌ ‌است‌ و عبادت‌ بزرگي‌ ‌است‌ و احسان‌ ببندگان‌ ‌خدا‌ و خير خواهي‌ ‌است‌ ‌در‌ ثواب‌ ‌آن‌ عبادت‌ شريك‌ ‌با‌ فاعل‌ ‌است‌ چه‌ اعانت‌ بزبان‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ بفعل‌ ‌ يا ‌ بمال‌.

وَ لا تَعاوَنُوا عَلَي‌ الإِثم‌ِ وَ العُدوان‌ِ اثم‌ مطلق‌ اعمال‌ قبيحه‌ و معاصي‌ الهيه‌ ‌است‌ و عدوان‌ تجاوز ‌از‌ حدود شرعيه‌ ‌است‌ و اعانت‌ ‌بر‌ معاصي‌ و تجاوزات‌ علاوه‌ ‌بر‌ اينكه‌ ‌خود‌ يك‌ معصيت‌ بزرگي‌ ‌است‌ و مورد نهي‌ الهي‌ ‌است‌ ‌در‌ گناه‌ اهل‌ معاصي‌ ‌هم‌ شريك‌ ميشود و ‌در‌ واقع‌ معين‌ فاعل‌ بالتسبيب‌ ‌است‌ و مرتكب‌ فاعل‌ بالمباشرة ‌است‌ و راضي‌ بفعل‌ فاعل‌ بالرضا ‌است‌ و ‌هر‌ سه‌ ‌در‌ گناه‌ و عقوبت‌ شركت‌ دارند بخصوص‌ اعانت‌ ‌بر‌ ظلم‌ ‌که‌ جزو اعوان‌ ظلمه‌ ميشود و اخبار ‌در‌ حرمت‌ و عقوبت‌ دنيوي‌ و اخروي‌ ‌آن‌ بسيار ‌است‌ و ‌در‌ مجلد اول‌ ‌في‌ الجمله‌ متعرض‌ شده‌ايم‌، و اعانت‌ ‌بر‌ معاصي‌ ‌ يا ‌ بواسطه‌ تبليغات‌ سوء ‌ يا ‌ فراهم‌ آوردن‌ اسباب‌ معصيت‌ و آلات‌ لهو و لعب‌ و تشكيلات‌ سينماها و تماشاخانه‌ها و روزنامه‌ها و مجلات‌ مسمومه‌ و كتب‌ ضلال‌ و امثال‌ اينها وَ اتَّقُوا اللّه‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ شَدِيدُ العِقاب‌ِ تفسيرش‌ واضح‌ ‌است‌.

295

(‌آیه‌ 2)

هشت دستور در یک آیه

در این آیه چند دستور مهم اسلامی از آخرین دستوراتی که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است بیان گردیده که همه یا اغلب آنها مربوط به حجّ و زیارت خانه خداست:

1- نخست خطاب به افراد با ایمان کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید؟ شعائر الهی را نقض نکنید و حریم آنها را حلال نشمرید» (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّهِ). منظور از «شعائر اللّه» مناسک و برنامه های حجّ است.

2- «احترام ماههای حرام را نگاه دارید و از جنگ کردن در این ماهها خودداری کنید» (وَ لَا الشَّهرَ الحَرامَ).

3- «قربانیانی را که برای حج می آورند، اعم از این که بی نشان باشند- هدی- و یا نشان داشته باشند- قلائد- حلال نشمرید و بگذارید که به قربانگاه برسند و در آنجا قربانی شوند» (وَ لَا الهَدیَ وَ لَا القَلائِدَ).

4- تمام زائران خانه خدا باید از آزادی کامل در این مراسم بزرگ اسلامی بهرهمند باشند و هیچ گونه امتیازی در این قسمت در میان قبایل و افراد و نژادها و زبانها نیست بنابراین «نباید کسانی را که برای خشنودی پروردگار و جلب رضای او و حتی به دست آوردن سود تجاری به قصد زیارت خانه خدا حرکت می کنند مزاحمت کنید خواه با شما دوست باشند یا دشمن همین اندازه که مسلمانند و زائر خانه خدا مصونیت دارند» (وَ لَا آمِّینَ البَیتَ الحَرامَ یبتَغُونَ فَضلًا مِن رَبِّهِم وَ رِضواناً).

5- تحریم صید محدود به زمان احرام است، بنابراین «هنگامی که از احرام (حج یا عمره) بیرون آمدید، صید کردن برای شما مجاز است» (وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا).

6- اگر جمعی از بت پرستان در دوران جاهلیت (در جریان حدیبیه) مزاحم زیارت شما از خانه خدا شدند و نگذاشتند مناسک زیارت خانه خدا را انجام دهید، «نباید این جریان سبب شود که بعد از اسلام آنها، کینه های دیرینه را زنده کنید و مانع آنها از زیارت خانه خدا شوید» (وَ لا یجرِمَنَّکم شَنَآنُ قَومٍ أَن صَدُّوکم عَنِ المَسجِدِ الحَرامِ أَن تَعتَدُوا).

از جمله فوق یک قانون کلی استفاده می شود و آن این که مسلمانان هرگز نباید «کینهتوز» باشند و در صدد انتقام حوادثی که در زمانهای گذشته واقع شده برآیند.

7- سپس برای تکمیل بحث گذشته می فرماید: شما بجای این که دست به هم بدهید تا از دشمنان سابق و دوستان امروز خود انتقام بگیرید «باید دست اتحاد در راه نیکیها و تقوا به یکدیگر بدهید نه این که تعاون و همکاری بر گناه و تعدی نمایید» (وَ تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثمِ وَ العُدوانِ).

8- در پایان آیه برای تحکیم و تأکید احکام گذشته می فرماید: «پرهیزکاری را پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید که مجازات و کیفرهای خدا شدید است» (وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ العِقابِ).